Empathie bevordert wederzijds respect
Wat is gelijkwaardig?
We kennen allemaal de uitspraak ‘we zijn niet gelijk maar wel gelijkwaardig’. Daarmee bedoelen we dat mensen weliswaar onderling kunnen verschillen ten aanzien van hun uiterlijk, talenten, intelligentie, komaf, economische positie, seksuele geaardheid, religieuze voorkeur, et cetera, maar dat ieder mens van nature evenveel respect verdient. In de praktijk is dat echter lastig omdat mensen zich laten leiden door statusverschillen. Tijdens een wijkgesprek spelen onderhuidse vormen van ongelijkheid ook vaak op. Voor een wethouder is het makkelijker om gehoord te worden dan voor een bewoner met een bijstandsuitkering.
Hoewel we als mensen in de kern genomen dus gelijkwaardig aan elkaar zijn, strooien macht en het misbruik maken van machtsposities vaak roet in het eten. Het is belangrijk dat alle aanwezigen elkaar met wederzijds respect tegemoet treden en echt de moeite nemen om zich te verdiepen in de standpunten van de ander. Professionals en bewoners die begiftigd zijn met het vermogen zich empathisch in te leven in anderen, hebben daarbij een voorsprong. Het maakt dat zij de ander als ‘een doel in zichzelf’ beschouwen en niet als ‘een middel tot een doel’ behandelen.
Empathie kan worden bevorderd als oordelen, vooroordelen en verwijten worden besproken en getoetst. Het helpt daarbij om het gesprek af en toe te vertragen: om het gespreksritme af te stemmen op zaken die extra aandacht behoeven. Door reflectie en ruimte te creëren voor diverse zienswijzen tijdens een gesprek, hoef je niet ‘aan een dood paard te trekken’. Ook het uitstellen van acties, dus waardering tonen voor het tempo waarop zaken geregeld kunnen worden, draagt bij aan een sfeer van gelijkwaardigheid en wederzijds respect.
Context
Het wordt waarschijnlijk een pittige bijeenkomst in welzijnspunt Het Gesprek van de Buurt. In de buurtkrant van een maand geleden lazen bewoners tot hun ontsteltenis dat de gemeente het voornemen heeft om in hun wijk een permanente dak- en thuislozenopvang te realiseren. Zijn ze helemaal gek geworden daar bij de gemeente? In de buurt wonen veel jonge kinderen en tieners en geen enkele ouder zit te wachten op gebruikte naalden van junkies in de zandbak van de speeltuin. Laat staan dat er alcoholistische types rond gaan zwerven waardoor niemand zijn dochters ’s avonds laat nog alleen over straat durft te laten gaan. Over een gevreesde waardevermindering bij de gelukkige bezitters van een hypotheek maar te zwijgen.
Het buurtje heeft de laatste twintig jaar een grote transformatie doorgemaakt: woningbouwcorporaties hebben hun huurhuizen op grote schaal te koop aangeboden aan voormalige huurders en andere gegadigden van buiten de wijk waardoor de buurt tegenwoordig meer kopers dan huurders bevat. En hoewel de overgebleven huurders niet blij zijn met het verschil in status tussen henzelf en de ‘nouveau riche’ in de buurt, zijn beide typen woningeigenaren het roerend met elkaar eens: die nieuwe dak- en thuislozenopvang gaat vast tot veel heibel en ellende leiden.
Onderaan het interview dat de buurtkrant met de wethouder hield over de nieuwe plannen, staat in koeienletters een oproep om naar de informatiebijeenkomst te komen in welzijnspunt Het Gesprek van de Buurt. ‘Uw mening telt!’ en andere slogans wekken de indruk dat er nog best een mouw is te passen aan het voornemen van de gemeente.
Observatie
De zaal in het welzijnspunt zit afgeladen vol. Het lijkt wel of alle bewoners naar deze informatieavond zijn gekomen om te horen over de plannen en bezwaar te maken. De voorzitter van de vergadering stelt zich voor als de stadsdeeldirecteur. Al gauw neemt de wethouder het woord om alle aanwezigen te informeren over de plannen. Er ontstaat een verhit gesprek tussen de bewoners en de wethouder. De bewoners verwijten de gemeente dat ze hadden verwacht dat deze informatieavond tevens zou dienen als de opmaat naar een mogelijkheid om binnenkort in te spreken bij de raadsvergadering, maar dat ze nu begrijpen dat het besluit al gevallen is. Mensen voelen zich bekocht, want wat is hun mening eigenlijk nog waard als die dak- en thuislozenopvang er sowieso komt?
Omdat bewoners weinig begrip ervaren bij de wethouder, wordt de sfeer steeds verhitter. De wethouder heeft het gevoel dat bewoners al de hele avond in herhaling vallen: hun bezwaren omtrent de angst voor naalden, onveiligheid in de avonduren en waardevermindering van koopwoningen heeft hij nu al honderd keer gehoord. Snappen die bewoners niet dat je ook een beetje buigzaam moet zijn en dat het in het leven niet alleen om hen draait? Snappen ze niet dat er zoiets is als een ‘publiek belang’ waarbij ook de kwetsbaren van de samenleving een plekje verdienen? Dat je met andere woorden verder moet kijken dan je eigen voor- en achtertuin? En wie zegt eigenlijk dat de toekomstige nieuwkomers rotzooi gaan trappen, dat soort angsten is toch ook alleen maar gebaseerd op vooroordelen? De irritatie is op zijn voorhoofd af te lezen nu. Hij zegt het niet hardop, maar denkt ‘stelletje kleuters’!
De voorzitter, die tevens stadsdeeldirecteur is, ziet dat het totaal de verkeerde kant op gaat. Ze heeft het gevoel dat de gemeente het over een andere boeg moet gooien, willen zij en haar collega’s iets van welwillendheid bij de bewoners opwekken. Ze start een korte monoloog waarin ze empathisch reageert. “Ik begrijp heel goed jullie grieven en zorgen over de komst van een permanente dak- en thuislozenopvang in de wijk. Het zal hoe dan ook een enorme verandering zijn. En als ik het goed begrijp, zijn jullie er niet gerust op dat de veiligheid gegarandeerd blijft. Klopt het dat jullie grootste angsten zijn: alcoholmisbruik op straat, waardevermindering van koophuizen en angst voor rondslingerende naalden in het speeltuintje”?
Effect
Opeens draait de sfeer 180 graden om. Doordat de stadsdeeldirecteur zorgvuldig de grieven en de zorgen van de burgers parafraseert, voelen bewoners zich ineens wél gehoord. Het helpt ook dat ze actief navraagt of ze het standpunt en de zorgen van de bewoners goed begrepen heeft. Daarbij gebruikt ze open geformuleerde vragen, vat ze af en toe tussendoor bezwaren samen en schept ze ruimte voor nuancering en heroverweging van standpunten. Na deze respectvolle inbreng van de stadsdeeldirecteur, merkt een tot dan toe zeer kritische en aanvallende bewoner op: “Weet je wat? Wat ik nu ineens voel is, ik wil dit gewoon samen doen. En die honderd daklozen die komen, ik vind het onwijs gaaf als wij straks kunnen zeggen: ‘wij, dit kleine rotwijkje, we kunnen deze mensen welkom heten hier en we maken er iets moois van’”!
Tips
Er is een verschil tussen het tonen van rationele empathie en emotionele empathie. Bij rationele empathie worden weliswaar opmerkingen gemaakt die inzicht geven in het feit dat een spreker zich kan inleven in het standpunt van een ander, maar hebben deze ook iets cognitiefs. Op verstandelijke toon wordt er bijvoorbeeld een uitspraak gedaan die begrip toont, maar vaak eindigt met een relativerende noot: “ik begrijp uw bezwaren, maar uit onze beleidsnota blijkt dat we geen problemen voorzien met het plaatsen van een permanente dak- en thuislozenopvang”. Hoewel rationele empathie op zichzelf niet slecht hoeft te zijn en in sommige situaties zelfs heel passend is, werkt het niet goed in het beschreven voorbeeld.
Wanneer een discussie verhit raakt, en bewoners ook nog eens verward of teleurgesteld zijn over de (on)mogelijkheden binnen het politieke proces, werkt emotionele empathie beter. Door mensen in woord en gebaar daadwerkelijk het gevoel te geven dat hun bezwaren serieus worden genomen, voelen mensen zich gehoord. De juiste intonatie en lichaamshouding kunnen – naast eerder besproken zaken als samenvatten, vragen stellen en nuanceren – daarbij van groot belang zijn. Mensen voelen nou eenmaal aan hun water wanneer betrokkenheid gemeend of geveinsd is. Met oprechte inleving valt een wereld te winnen. Het maakt dat er een ruimte ontstaat voor een gedeeld belang.
Over hoe empathie samenhangt met oordelen, vooroordelen en verwijten: De-escalatie van een moeilijk gesprek
Over hoe je empathie kunt bevorderen als je enkele handvatten hebt om een gesprek meer interactief te laten verlopen: Hoe maak je een gesprek interactief